Kalisz. Więzienie na Tyńcu

Historia Więzienia na Tyńcu (obecnie dzielnica Kalisza) sięga początków XIX wieku. W 1830 roku hrabia Fryderyk Skarbek (ojciec chrzestny Fryderyka Chopina) pracujący w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych i nadzorujący więziennictwo, zwrócił uwagę na konieczność budowy nowego zakładu, który rozwiązałby problem ucieczek i braku odpowiednich warunków. Więzienie funkcjonowało w czasach zaborów, okupacji, w okresie stalinowskim i podczas niepodległości, podlegając różnym systemom prawnym. Zakończyło swoją działalność 30 listopada 2015 roku. Obecnie należy do Akademii Wymiaru Sprawiedliwości i jest udostępniane do zwiedzania, ale tylko w wybrane dni, np. podczas Nocy Muzeów.

Kalisz. Więzienie na Tyńcu, fot. Waldemar Rusek, 17.05.2025

Współrzędne:

51°45'55.5"N 18°06'00.5"E

51.765402, 18.100138

Budowa i początki

1830: Hrabia Fryderyk Skarbek (ojciec chrzestny Fryderyka Chopina), nadzorujący więziennictwo, pisze o potrzebie budowy nowego więzienia ze względu na liczne ucieczki. Dzięki jego staraniom, w latach 30. i 40. XIX wieku w Kaliszu powstaje jeden z kilku nowych zakładów karnych.
1840: W Kaliszu powstaje Komitet Budowy i Organizacji Więzień, który uzyskuje zgodę na zakup terenu w wiosce Tyniec (dzisiejsza dzielnica Kalisza) oraz zezwolenie na budowę.
1842: Rozpoczynają się prace budowlane. Projekt więzienia w stylu neoromańskim, z basztami i murami, przygotowuje warszawski architekt Henryk Marconi. Nadzór sprawuje kaliski architekt Franciszek Tournelle.
1846: Więzienie, nazwane Domem Badań, wchodzi do systemu więziennictwa Królestwa Polskiego. Rozpoczyna się osadzanie więźniów. Jest przeznaczone dla mężczyzn i kobiet, tymczasowo aresztowanych lub oczekujących na transport do więzienia karnego. W celach pojedynczych osadzano osoby w trakcie śledztwa, a we wspólnych – po wyroku.
1853: Instrukcje regulujące kary dla osadzonych są początkowo łagodne (upomnienia, pozbawienie widzeń, post o chlebie i wodzie od 3 do 5 dni, wynoszenie nieczystości), ale z czasem stają się surowsze. Wprowadzono karę chłosty od 3 do 10 uderzeń prętem po plecach i areszt ścisły od 24 godzin do 2 tygodni często bez pościeli i spacerów. Instrukcja postępowania z osadzonymi z roku 1853 poszła jeszcze dalej i wprowadziła kaftan bezpieczeństwa od 2 do 46 godzin, areszt bez pościeli do 30 dni, do 3 dni bez światła, chłostę do 60 uderzeń i dyby.
1854: Marzec: w więzieniu przebywa 279 dorosłych osadzonych oraz troje dzieci. W tym samym roku ma miejsce jedyna udana ucieczka, której dokonuje Roman Królikiewicz.
1863: Pojawia się pojęcie „więźniowie polityczni”.
1880: Przyjęto normę 180 mężczyzn i 60 kobiet. W rzeczywistości w latach 1884–1892 liczba osadzonych wynosiła około 300, a później nawet 370 osób.
1900: Więzienie kaliskie, jeden ze 132 zakładów karnych w Kraju Nadwiślańskim, jest uważane za jedno z najcięższych z powodu przeludnienia i braku pracy dla osadzonych. W tym okresie nazwę Dom Badań zmieniono na Więzienie.

XX wiek: Czas zmian

1904: 19 kwietnia: bunt więźniów zostaje stłumiony przez żołnierzy i strażników. 70 uczestników trafia do szpitala.
1905: 1 listopada: tłum mieszkańców rozbija bramę więzienia i uwalnia 14 więźniów politycznych.
1905-1906: na dziedzińcu więzienia wykonywane są kary śmierci przez rozstrzelanie lub powieszenie. 11 listopada 1906 roku rozstrzelano tam Wojciecha Jabłkowskiego, działacza PPS. Nie ma wiarygodnych źródeł o ilości kar śmierci. W całej historii istnienia więzienia kar śmierci przez rozstrzelanie lub powieszenie wykonano kilkadziesiąt, a może i więcej.
1914: 1 sierpnia: po wybuchu pierwszej wojny światowej w 96 celach przebywa 260 osób. 11 sierpnia naczelnika i dozorców wywieziono do obozu jenieckiego. Nadzór nad więzieniem przejmuje sądownictwo niemieckie, a dozorcami zostają żołnierze. Na polecenie niemieckich władz wojskowych uwolniono 80 więźniów politycznych.
1921: W więzieniu uruchomiono warsztaty: introligatorski, koszykarski, kowalski, krawiecki, stolarski, szewski, tkacki, tokarski i zabawkarski. Zatrudniają od 61 do 282 więźniów.
1926: Minister Sprawiedliwości wydaje rozporządzenie o zaspokajaniu potrzeb religijnych i działalności oświatowej w więzieniach.
1930: Minister Sprawiedliwości z uznaniem przyjmuje meble z kaliskiego więzienia, które montuje w salach reprezentacyjnych ministerstwa.
Lata 30. XX wieku: Więzienie jest przeznaczone dla mężczyzn, z oddziałem dla kobiet. Oficjalna pojemność wynosi 240 osób, ale faktycznie osadzonych jest ponad 400. W grudniu 1934 roku liczba więźniów sięga 548, a w kwietniu 1939 roku – 527. W tym okresie więzienie dysponuje ziemią rolną, ogrodem owocowo-warzywnym, oborą i chlewnią. Działała obora, chlewnia, stajnia i hodowla królików. Lekarze dysponowali szpitalem na 20 łóżek i izbą chorób zakaźnych z siedmioma łóżkami. Uruchomiono również szkołę dla analfabetów (działała do lat 80. XX wieku). W 1938 roku biblioteka więzienna (dzięki darowiznom) liczy ok. 1260 książek.
1939: W październiku opuszczone więzienie zostaje przejęte przez Niemców, włączone do systemu Kraju Warty i oddane do dyspozycji gestapo. Personel jest niemiecki.
1945: 24 stycznia: Rosjanie masowo osadzają w zdewastowanym więzieniu jeńców niemieckich. We wrześniu okazuje się, że spośród 353 osadzonych, 140 jest bez wyroku.
1952: Liczba osadzonych osiąga 599 osób.
1956: Więzienie zmienia podległość i należy do Centralnego Zarządu Więziennictwa Ministerstwa Sprawiedliwości. Ma charakter karno-śledczy, a jego pojemność określono na 355 osób.
1968: Zabudowania więzienia zostają wpisane do rejestru zabytków.
1971-1982: W tym okresie w Kaliszu i powiecie więźniowie są licznie zatrudniani odpłatnie (około 200 osób w systemie trzyzmianowym). Z uwagi dużą ilość osadzonych zdolnych do odbywania kary w systemie otwartym umieszczano ich w tymczasowych miejscach zakwaterowania np. przy cegielniach oraz w Oddziale Zewnętrznym w Szczypiornie.
1981: W więzieniu przywrócono posługę duszpasterską i utworzono kaplicę. Od 1992 roku po powstaniu Diecezji Kaliskiej, z osadzonymi spotykał się Ordynariusz.

XXI wiek: Likwidacja i nowa rola

2000: Zatrudnienie odpłatne więźniów spada do 52 osób.
2007: Stan funkcjonariuszy i pracowników cywilnych wynosi 113 osób.
2015: 30 listopada: po 169 latach funkcjonowania, więzienie w Kaliszu oficjalnie kończy działalność. W tym roku personel liczył 123 osoby, a po likwidacji pozostało 35.
2020: Były zakład karny zostaje przejęty przez Wyższą Szkołę Kryminologii i Penitencjarystyki w Warszawie. Dziś należy do Akademii Wymiaru Sprawiedliwości w Kaliszu.
2025: Maj: były zakład karny był udostępniony do zwiedzania w ramach Nocy Muzeów.

Ciekawostki

Podczas zwiedzania można zobaczyć system strzałkowy – metalową chorągiewkę przy drzwiach celi, która pozwalała więźniowi wezwać strażnika. System ten działał aż do 2015 roku. Inną ciekawostką są żydowskie macewy wbudowane w schody więzienia.

Kalisz. Więzienie na Tyńcu, fot. Waldemar Rusek, 17.05.2025

_Artykuł powstał na podstawie materiału nadesłanego przez Waldemara Ruska w sierpniu 2025.

Zobacz inne atrakcje Kalisza:

Fortyfikacje miejskie. Bramy, baszty, mury obronne,

Sanktuarium św. Józefa - Bazylika pw. Wniebowzięcia NMP,

Sanktuarium pw. Miłosierdzia Bożego,

Fundamenty Zamku Królewskiego.